این نشریه با احترام به قوانین اخلاق در نشریات تابع قوانین کمیته اخلاق درانتشار (COPE) است و از آیین نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در آثار علمی پیروی می نماید.
دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات ، rebazghorbani@gmail.com
چکیده: (3603 مشاهده)
پیشینه و مبانی نظری پژوهش: اقیانوس هند به علت برخورداری از موقعیت ژئوپلیتیکی، تنگه‌ها و آبراهه‌های استراتژیک، نقش مواصلاتی و همچنین اهمیت راهبردی و اقتصادی، در سال‌های اخیر مورد توجه جدی قدرت‌های بزرگ جهانی و منطقه‌ای قرار گرفته است. کشور چین در راستای تبدیل شدن به قدرت جهانی به دنبال حضور فعال در آب‌های آزاد و بنادر استراتژیک و راهبردی جهان است. این کشور طرح احیای جاده ابریشم را با عنوان ابتکار یک کمربند یک راه در دست اجرا دارد، که دارای ابعاد مختلف استراتژیکی، ژئوپلیتیکی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی است. این پروژه دارای دو مسیر بری و بحری است. مسیر دریایی این پروژه با عنوان جاده ابریشم دریایی قرن 21 پس از عبور از اقیانوس هند به بندر ونیز در اروپا متصل می گردد. هدف کلان این طرح ارتقاء سطح توسعه کشورهای مابین مرزهای شرقی و غربی اوراسیا از طریق تسهیل همکاری‌های منطقه ای و توسعه زیرساخت‌های کشورهای معبر عنوان شده است. این طرح دارای ابعاد مختلف ژئوپلیتیکی، اقتصادی و سیاسی –امنیتی است. زمینه‌های همکاری‌های غیراقتصادی در چارچوب طرح مزبور شامل: تامین امنیت مسیرهای مبادلاتی ،تقویت همکاری های ضد تروریسم در سطح منطقه ، طراحی سازوکارهای حل و فصل منازعات در خصوص دعاوی زمینی و دریایی،توسعه منابع دریایی، همکاری در زمینه حفاظت زیست محیطی در مسیر جاده ابریشم ،افزایش مبادلات فرهنگی می باشد. قدرت دیگر در حال ظهور منطقه ای ، کشور هند است که در پی افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی خود را در حوزه شبه قاره است. این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی تهیه شده است به بررسی رقابت استراتژیک و ژئوپلیتیکی مسیر دریایی «پروژه یک کمربند یک جاده چین» در اقیانوس هند می‌پردازد. بر این اساس در پژوهش حاضر پرسش اصلی این مسئله است که مسیر دریایی پروژه یک کمربند یک جاده چین چه تاثیری بر رقابت های ژئوپلیتیکی حوزه اقیانوس هند دارد. روش‌شناسی: در این بخش نوع پژوهش براساس هدف و ماهیت توصیفی- تحلیلی است. توصیفی است به این دلیل که وضع موجود را بررسی می‌کند و به توصیف منظم و نظام‌مند وضعیت فعلی موضوع تحقیق می‌پردازد. به این مبنا تحلیلی است که علاوه بر بیان وضع موجود به تبیین دلایل چگونگی و چرایی وضعیت مسئله و ابعاد آن پرداخته شده است و رقابت استراتژیک و ژئوپلیتیکی مسیر دریایی طرح یک کمربندیک جادهچین در اقیانوس هند، مورد تحلیل قرار گرفته است. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و با استفاده از مقالات، کتاب‌ها، اسناد و منابع اینترنتی معتبر می‌باشد. یافته‌ها: چین و هند هر دو از قدرت‌های نوظهور در نظام بین‌المللی هستند. اگرچه در مورد میزان پایداری و مقاومت هر یک از آنها دیدگاه‌های مختلف و گاه متناقضی وجود دارد، اما در این امر تردیدی وجود ندارد که هر دو کشور از نظر اقتصادی جزء قدرت‌های جهانی محسوب می‌شوند و رشد مداوم اقتصاد آنها نیز خود شرایط جدیدی از رفتارهای سیاسی و استراتژیک به ارمغان می‌آورد. از طرف دیگر هند طی چند سال آینده به چهارمین اقتصاد بزرگ دنیا تبدیل می‌شود و مجبور به واردات انرژی خواهد شد که 90 درصد آن از تنگه هرمز عبور خواهد کرد. شرایط اقتصادی و اتکا به اقیانوس هند باعث شده هر دو کشور نیروهای نظامی و دریایی خود را در اقیانوس هند تقویت کنند. هند طی دهه گذشته به نیروی دریایی توجه زیادی نشان داده و در حال حاضر با 155 کشتی جنگی یکی از بزرگترین ناوگان دریایی جهان است. چین همچنین در شرق و غرب هند حضور دارد و شبکه‌ای از پایگاه ها و مراکز دریایی را در کشورهای همسایه، از پاکستان تا میانمار ایجاد می‌کند. چین و هند در کنار حمایت دریایی از منافع اقتصادی خود، که به شدت به اقیانوس هند وابسته هستند، یکدیگر را تحت نظر دارند و رقابت آهسته‌ای از جمله اتحاد چین و پاکستان علیه هند وجود دارد. در این رابطه روشن است که اتحاد چین و پاکستان یک نگرانی استراتژیک برای هند است. در سال‌های اخیر، در چارچوب این ائتلاف، چین حضور فزاینده‌ای در بندر گوادر پیدا کرده است. در واقع این بندر یکی از مناطق مهم حضور این کشور در اقیانوس هند است و بسیاری به ویژه در هند درباره امکان ایجاد پایگاه نظامی چن در این بندر صحبت کرده‌اند. با این حال، در شرایط فعلی، همانطور که برای هند و ایالات متحده بسیار تحریک‌کننده است، بعید به نظر می رسد که این اقدام علنی توسط چین انجام شود. در هر صورت ، گوادر یک اهرم استراتژیک در اختیار چین است که می تواند در شرایط بحرانی از هند استفاده کند. هند همچنین نگران همکاری چین و پاکستان است و سعی دارد از بندر چابهار ایران به‌عنوان برگ برنده علیه چین استفاده کند. نتیجه‌گیری: چین در حال دستیابی به آرزوی دیرینه خود یعنی تبدیل شدن به یک قدرت جهانی است و این موفقیت چین باعث خواهد شد تا مدل توسعه یافتگی از انحصار غرب خارج شود و قدرت دیگر در حال ظهور در اقیانوس هند در قرن بیست و یکم، هند است. نظرات متفاوتی در باره روابط چین و هند ارائه شده است. برخی بر این باورند که رقابت عمیق و دیرپای ژئوپلیتیکی، تشکیل‌دهنده روابط میان این دو کشور در طی سالیان متمادی بوده است و منشاء این رقابت‌ها سرزمین‌ها و مردمی است که در اطراف یا میان این دو کشور قرار دارند. برخی از این فراتر رفته‌اند و معتقدند که هند و چین در آینده‌ای نزدیک به رقابتی خطرناک تبدیل خواهد شد. برخی نیز اعتقاد دارند که هرگونه پیشرفت فاحش در روابط هند و چین غیرمحتمل بوده و روابط میان این دو همچنان رقابتی باقی خواهد ماند و با وجود اختلافات ریشه‌ای میان هند و چین، دو طرف باید لزوم اجتناب از تبدیل شدن تنش‌ها به یک رقابت علنی پی ببرند. اما در این میان بازیگران فرامنطقه‌ای همچون ایالات متحده آمریکا بر روابط میان چین و هند تاثیرگذار هستند و به نوعی سعی در مدیریت روند تحولات جاری در اقیانوس هند را دارند. جمهوری اسلامی ایران نیز به‌عنوان یک کشور آسیایی با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی خود ناگزیر به داشتن رابطه مناسب با کشورها و قدرت‌های آسیایی است و با نگاهی گذرا با تاریخ روابط ایران با کشورهای آسیایی می‌توان دریافت که همواره روابط با این کشورها در ابعاد مختلف و در سطحی مناسب برقرار بوده است، هرچند در مقاطعی با توجه به شرایط و تحولات سیاسی منطقه، این روابط فراز و نشیب‌های نیز داشته است. در همین رابطه موقعیت ژئوپلیتیکی و توانمندی‌های ایران (چابهار) زمینه مناسبی را در ابعاد گوناگون جهت اثرگذاری در روابط میان دو کشور هند و چین و به تبع آن در تحولات اقیانوس هند خواهد داشت. از این‌رو، نقش‌آفرینی ایران در مناسبات قدرت میان هند و چین ایفا می‌کند می‌تواند درک سیستم بین‌المللی آینده را ارتقاء بخشیده و شناخت از تحولات آتی در حوزه اقیانوس هند را برای تصمیم‌گیری‌ها تسهیل نماید. بندر گوادر نه تنها به‌عنوان بندر مهم تجاری برای پاکستان بلکه به بندری که کشتی‌های تجاری و ناوهای جنگی و حتی زیردریایی‌های چین در آن مستقر شوند تبدیل گردد و با توجه به این که این بندر در شرق تنگه هرمز واقع شده است کشورهای غربی به شدت بر این موضوع حساس شده‌اند و یکی از دلایل اصلی فشار غرب به پاکستان نیز همین موضوع می‌باشد. چینی‌ها برای پشتیبانی از این بندر در شرق کشور عمان یک قرارداد 5 میلیارد دلاری در بندر «سلامه و قوین» منعقد کرده‌اند. در سال 2018 کشور ایالات متحده آمریکا نیز با فشار آوردن به کشور عمان یک قرارداد در این بنادر با عمان منعقد نمود. عمانی‌ها که در ابتدا در مذاکرات مقاومت می‌نمودند، در نهایت به این قرارداد تن دادند. پس از آن چین در بندر هامبانتوتای کشور سریلانکا سرمایه‌گذاری 1/900 دلاری کردند که در واقع بتوانند هم مرکز و هم جنوب اقیانوس هند را در اختیار داشته باشند. بندر چابهار که قرارداد توسعه آن بین ایران و هندوستان امضاء شده است و قرار است توسط این کشور توسعه یابد و این کشور محور اصلی توسعه آن محسوب می‌شود 70 کیلومتر با بندر گوادر فاصله دارد و این دو بندر با هم جغرافیای مشترک و فرهنگ مشترک دارند. یکی از این بنادر یعنی چابهار را کشور هند که متحد غرب است می‌خواهد توسعه دهد و بندر گوادر را کشور چین که غرب با آن مخالف است می‌خواهد توسعه دهد که تا حدودی این مسیر را طی نموده است. با این شرایط یک رقابت ژئوپلتیکی در آینده ایجاد خواهد و به دلیل عدم پختگی و بدون بررسی تحلیل ژئوپلیتیکی ایران از مسایل و انعقاد قرارداد به هندوستان در راستای توسعه چابهار، در این خصوص کار زیادی توسط هندوستان صورت نگرفته است و جمهوری اسلامی ایران در این خصوص در حال تبلیغ نمودن است که این تبلیغات کشور پاکستان را بسیار حساس نموده است چرا که پاکستان مخالف توسعه بندر چابهار توسط رقیب این کشور یعنی هندوستان است. از سوی دیگر از شمال در کشور افغانستان و دستگاه‌های دولتی آن که عمق استراتژیک پاکستان محسوب می‌شود نفوذ کرده است. از سوی دیگر در شرق پاکستان یعنی منطقه لاهور خود هندوستان قرار دارد و در نهایت در غرب کشور پاکستان هم هندی‌ها در حال فعالیت هستند. جمهوری اسلامی ایران باید گونه‌ای اقدام کند که بندر چابهار به‌عنوان یک محور در بستر پروزه «یک کمربند – یک جاده» هم پا و مانند بندر گوادر حرکت کند و راهی جز این ندارد و در واقع اجازه دهد که کشور چین در این حوزه فعال شود و در واقع این دو را باید در قالب یک پروژه دانست و اگر دو پروژه باشند یعنی یکی هند و دیگری چین به نتیجه نخواهیم رسید. از سویی دیگر با توجه به وجود مشکلات داخلی هند، این کشور توان لازم را برای سرمایه‌گذاری در بندر چابهار ندارد چراکه هندوستان آمادگی لازم برای سرمایه‌گذاری در خارج از کشور خود را ندارد. بنابراین جمهوری اسلامی ایران باید توسعه چابهار در جنوب شرق کشور را با کمک چینی‌ها انجام دهد و این بدان معنی نیست که کشور هندوستان و یا سایر کشورها اجازه همکاری ندارند. از سوی دیگر کشور چین آمادگی لازم برای ایجاد بستر و زیرساخت‌های توسعه در بندر چابهار را دارد.
akhbari M, ghorbani nezhad, abdoreza F, moamad A. Strategic and Geopolitical Competition of the China Sea One Belt Road Project in the Indian Ocean. Journal of Oceanography 2022; 13 (49) :92-107 URL: http://joc.inio.ac.ir/article-1-1672-fa.html
محسن عابدینی، ریباز قربانی نژاد، عبدالرضا فرجی راد، محمد اخباری. رقابت استراتژیک و ژئوپلیتیکی مسیردریایی پروژه یک کمربند یک جاده چین در اقیانوس هند. اقیانوس شناسی. 1401; 13 (49) :92-107
.jpg)
